صنایع دستی یکی از ارزشمند‌ترین گنجینه‌های ملی و فرهنگی هر کشور محسوب می‌شوند. در دنیای مدرن امروزه، همواره شاهد استفاده و گرایش مردم در صنف‌های مختلف به استفاده از صنایع دستی در محیط خانه، به عنوان هدیه، در صنعت فشن و دیزاین و… هستیم. از این رو صنایع دستی صادراتی نیز همیشه یکی از مهم‌ترین منابع درآمدزایی فرهنگی و مالی هر کشور محسوب می‌شوند.
جدای از وجه صادراتی در صنایع دستی ایران، برای همه‌ی ما به عنوان یکی از ایرانیان هنر دوست، خوب است که بتوانیم با فرهنگ ایران و دستاورد‌های تولیدی این فرهنگ که همان صنایع دستی هستند آشنا شویم. از این رو در این مقاله، به سراغ معرفی هرچه کامل‌تر ۶ صنعت دستی اصیل ایرانی می‌رویم، از مهم‌ترین خصوصیات آنها، چگونگی ساخت‌شان و قیمت و کاربرد آنها در زندگی روزمره صحبت می‌کنیم.
همانطور که می‌بینید مجموعه تولیدات هنری هومهر، که سال‌هاست تجربه‌ی خود را در ساخت انواع صنایع دستی پربار‌تر می‌کند، تلاش دارد در این نوشتار اطلاعات کافی و با اصالتی را در خدمت شما قرار دهد. پس با ما در مسیر آشنایی با صنایع دستی ایرانی همراه باشید.
آشنایی کلی با صنایع دستی
شاید پیش از آغاز بهتر است به سراغ تعریف کلی صنایع دستی برویم و از خود این سوال را بپرسیم که کدام یک از تولیدات هنری صنایع دستی محسوب می‌شوند؟ یا به بیان دیگر کدام مولفه است که صنایع دستی را از دیگر تولیدات به کمک دست متمایز می‌کند.
صنایع دستی به طور کلی دسته‌ای از تولیدات هنری هستند که در روند ساخت آنها از مواد و ابزار‌های بومی یک منطقه استفاده می‌شود و معمولاً هنرمند‌های سازنده‌ی آنها نیز از افراد بومی همان منطقه هستند. فرهنگ، جغرافیا و انواع باور‌ها و رسوم مختلف در ذات صنایع دستی بازنمایی می‌شود. برای مثال اگر به گلیم‌های بافته شده در مناطق جنوبی کشور دقت کنیم بر روی آنها طرحی از درخت نخل می‌بینیم که نشان‌گر اثرات جغرافیا در شکل‌گیری صنایع دستی هستند.
صنایع دستی ایرانی را می‌توانیم بر اساس متریال و ماده‌ی سازنده، یا بر اساس تکنیک مورد استفاده در ساخت دسته بندی کنیم. برای مثال هنرهای سفالگری، فلزکاری، سنگ‌گری، رنگ سازی، چوپ پردازی و نگارگری از نمونه‌ی این دسته‌ها هستند. در ادامه به معرفی اختصاصی ۶ نمونه از صنایع دستی برتر ایران می‌پردازیم.
هنر میناکاری
برای معرفی میناکاری به عنوان یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی باید بدانیم که این هنر، هنر ظریف نقش زدن مینیاتوری اشکال مختلف بر روی بستر مس و سفال است. این هنر دستی که قدمتی بیش از ۳۵۰۰ سال دارد برای اولین بار در ایران ابداع شده و پس از آن به سرتاسر جهان رسیده است. البته اوج رشد هنر میناکاری را در ایران و اصفهان عزیز مشاهده می‌کنیم.
نحوه ساخت ظروف میناکاری
میناکاری می‌تواند روی انواع اشیاء و ظروف انجام شود و روند تقریبا پیچیده‌ای را برای شکل‌گیری طی می‌کند. ابتدا ظروف بستر (از جنس مس یا سفال) به دست هنرمندان طرف ساز تولید می‌شود. پس از آن ظرف آماده به دست استاد میناکار لعاب سفید می‌خورد. لعاب که خشک و آماده شد، نوبت به رنگ گذاری ظریف و دقیق بر روی طرح است که بخش اصلی هنر میناکاری محسوب می‌شود. بعد از انجام مرحله‌ی رنگ گذاری، ظروف میناکاری به کوره می‌روند تا طرح و نقش بر روی آنها دائم و همیشگی شود.
ظروف میناکاری شده می‌توانند انتخاب فوق‌العاده‌ای برای زینت دادن محیط و استفاده در دیزاین خانه‌ی شما باشند و تنوع ظروف میناکاری شده در بازار بسیار قابل توجه است. چرا که رنگ میناکاری یکی از مولفه‌های مهم در زیبایی این هنر محسوب می‌شود. به کار بردن نقوش زیبای اسلیمی به همراه رنگ‌های زیبا باعث می‌شود این صنعت دستی تا این حد پرشور و انرژی جلوه کند و انواع مختلفی از ظروف میناکاری شده در بازار موجود باشند.
هنر خاتم کاری، قطعاتی کوچک که شاهکاری بزرگ را می‌سازند!
یکی دیگر از صنایع دستی اصیل ایرانی هنر خاتم کاری است که به اصطلاح فنی‌تر می‌توانیم آن را «هنر موزاییک کردن یک سطح به وسیله قطعات کوچک رنگی» بنامیم. اکنون درباره‌‌ی این که جنس این قطعات موزایکی و بستر آنها از چه متریالی است بیشتر توضیح می دهیم. برای این کار خوب است بدانید هنر خاتم کاری به طور کلی روی دو جنس از سطوح و ظروف انجام می‌شود: چوب و مس.
خاتم کاری روی چوب
چوب و اشیاء چوبی همواره یکی از انتخاب‌های مهم برای ما ایرانیان برای تزیین محیط و استفادهی کاربردی از آنها بوده‌اند. بنابراین به مرور زمان و با بیشتر شدن استفاده از چوب، به فکر تزیین این چوب به کمک روشی رفتند که امروزه آن را خاتم کاری می‌نامیم. در این روش به کمک عاج‌های کوچک صیقل خورده، یا قطعات دیگر تزیینی زیبا، سطح بیرونی اشیاء زینت داده می‌شد.
در ابتدای رونق این هنر در ایران، محصولات خاتم کاری شده تنها مخصوص پادشاهان و ثروتمندان بودند اما به مرور زمان و با آموزش و رونق گرفتن این هنر در میان مردم عادی، بدل به یکی از کاربردیترین صنایع دستی در استفاده‌های روزانه‌ي همه‌ی ما شد. انواع جعبه خاتم‌کاری شده‌ی چوبی، انواع جاقلمی، قاب خاتم کاری، گلدان‌ها و ظروف از کاربردیترین وسایل خاتم کاری شده‌ی امروزی هستند.
مواد مورد استفاده شده در خاتم کاری روی چوب
یکی از قطب‌های معروف تولید کننده‌ی این هنر اصفهان است که هنرمندان آن به زیبایی و به مرور زمان به این هنر تسلط یافته اند و خاتم کاری اصفهان شهرتی جهانی دارد. تعدادی از مواردی که برای انجام خاتم کاری استفاده می‌شوند موارد زیر هستند:
- انواع قطعات چوبی ( چوب عناب، چوب گردو، چوب بقم، چوب نارنج، چوب شمشاد و چوب کبوده)- عاج فیل ( که البته به سبب گران بودن و دور از دسترس بودن امروزه کاربرد کمتری دارد یا به جای آنها از عاج مصنوعی استفاده می‌شود. )- استخوان شتر واسب ( که این دو مورد هم امروزه کاربرد کمتری دارند اما در قدیم آن را با رنگ طبیعی خودش یا رنگ سبز اخرایی استفاده می‌کردند.)
- مفتول‌های فلزی ( برای تامین رنگ طلایی مورد نیاز در خاتم ممکن است خاتم کار به سراغ فلزاتی چون طلا و گاهاً برنج برود. ) – صدف ( برای تزیین هرچه زیباتر بعضی از خاتم‌ها به کار می‌رود.)
- سریشم (چسب طبیعی و آلی برای چسباندن قطعات)
- لاک محافظت کننده( که پس از انجام چسباندن قطعات بر روی کل کار کشیده می‌شود تا از هنر دستی محافظت کند)
قیمت خاتم کاری اصفهان و دیگر نقاط ایران به نوع استفاده از این مواد و طرز انجام خاتم کاری بستگی دارد.
خاتم کاری روی مس
قدمت هنر خاتم کاری روی مس نیز به دوران پررونق شدن مس‌گری در ایران و زمانی که صنعت‌گران و هنرمندان به فکر استفاده بهتر از هنر در اشیاء کاربردی افتادند، بر می‌گردد. پس می‌توانیم بگوییم قدمت کمتری نسبت به هنر خاتم کاری روی چوب دارد اما این قدمت کمتر به معنای کم شدن زیبایی ظروف خاتم کاری مس نیست و برعکس این ظروف مس و خاتم، در انواع مرکز خرید خاتم کاری به فروش می‌رسند.
ظرافت این ظروف به همراه کاربردی بودن‌شان باعث شده است که بسیاری از هنر دوستان به دنبال هدیه خاتم کاری به عنوان یکی از ظریف و شیک‌ترین انواع صنایع دستی ایرانی بروند. هم‌چنین همانطور که می‌دانید استفادهی کاربردی از انواع گلدان خاتم کاری مسی و ظروف مسی نیز به سبب خاصیت درمانی و انرژی زایی به محیط‌شان همواره توصیه می‌شوند.
هنر فیروزه کوبی، تلفیق رنگ آب و آتش در تزئین ظروف
فیروزه کوبی هنری است از تلفیق سه صنعت دستی فلزکاری، موزاییک کاری، و سنگ کاری. برای ساخته شدن یک ظرف فیروزه کوبی شده ابتدا ظرف پایه توسط استاد فلز‌کار ساخته می‌شود و بعد از آن به کارگاه فیروزه کاری می‌آید. در این زمان استاد فیروزه کار با مهارت و حوصله قطعات کوچک سنگ فیروزه را ( که پیش از این از معادن مختلف استخراج فیروز تهیه کرده است.) به روی قسمت دلخواه ظروف می‌چساند و بعد از فیکس شدن این قطعات آنها را به وسیله‌ي انواع روغن جلا می‌دهد.
هنر قلمکاری، نقش‌‌ها شکل گرفته بر جان پارچهها
یکی دیگر از هنرهای صنعتی که در حوزه‌ي پوشاک و منسوجات از قدمت و سابقه‌ي درخشانی برخوردار هستند، هنر قلمکاری است. همه‌ی ما در تمامی زندگی‌مان حداقل برای یک بار، مجذوب طرح‌های اسلیمی فوق‌العاده و ترکیب رنگ سفره‌ها و رومیزی‌های قلمکاری شده‌ایم از این رو وقتی نام هنر قلمکاری به میان می‌آید دقیقاً می‌دانیم از چه حدی از ظرافت و زیبایی سخن می‌گوییم.
جنس پارچه‌هایی که در قلمکاری استفاده می‌شود از نخ طبیعی است و از این رو آنها می‌توانند انتخاب خوبی برای نگه داری انواع نان، یا استفاده به عنوان سفره باشند. رنگ مورد استفاده در این هنر هم رنگ طبیعی برگرفته شده از درختان و میوه‌های رنگ‌زاست و هیچ آسیبی به ساختار طبیعت و سلامتی شما نخواهد زد.
انواع پارچه قلمکاری شده نیز می‌تواند به عنوان رومیزی، جانماز، بقچه و… قرار بگیرد. قلمکاری روی پارچهها باعث می‌شود ارزش و ماندگاری آنان چندین برابر شود و ظاهری جذاب به خانه‌ي شما بدهند.
هنر مس و پرداز، ترکیبی از تمام خوبي‌ها
می‌توانیم بگوییم هنر مس و پرداز هنری است که شباهت‌های زیادی با میناکاری روی مس دارد. در هر دوی این صنایع دستی جنس ظرف پایه از فلز مس است که فلزی با ارزش و بسیار شیک است اما در میناکاری روی مس مرحله‌ای از کشیدن لعاب روی کار و پیش از رنگ گذاری وجود دارد که در هنر مس و پرداز این مرحله انجام نمی‌شود.
رنگ‌های مورد استفاده در هنر مس و پرداز در طیف رنگی آبی و سفید هستند و حرکات دست هنرمند آنان بسیار ظریف و با سرعت و مهارت بالا انجام می‌شود. در انتها هم روی تمامی کار با لایه‌ای از پلی استر پوشانده می‌شود تا دوام و کیفیت این اثر هنری زیبا در طول مدت زمان به خوبی حفظ شود. قیمت ظروف مس و پرداز به انواع وسایل استفاده شده در پردازش ظرف، شکل و ضخامت ظروف و دیگر عوامل محیطی بستگی دارد.
استفاده از ظروف مس و پرداز می‌تواند به عنوان یک وسیله‌ی دکوراسیون ( برای مثال گلدان مس و پرداز) باشد یا آن را به عنوان هدیه به پیشکش عزیزانمان ببریم.